جرایم بر ضد حقوق و تکالیف خانوادگی در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران به اعمالی اطلاق می‌شوند که با نقض تعهدات و مسئولیت‌های قانونی در حوزه خانواده، بنیان‌های اساسی این نهاد را تهدید می‌کنند. این جرایم در فصل نوزدهم قانون مجازات اسلامی (کتاب پنجم: تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده) مورد بررسی قرار گرفته‌اند و شامل مواردی همچون ترک انفاق، ازدواج با زن شوهردار یا زنی که در عده دیگری است، فریب در ازدواج، ازدواج قبل از بلوغ و عدم ثبت نکاح و طلاق می‌شوند.

✅ ترک انفاق

ترک انفاق به معنای خودداری از پرداخت نفقه به افراد واجب‌النفقه است. مطابق ماده 53 قانون حمایت خانواده :

: هرکس با داشتن استطاعت مالی،نفقه زن  خود را در صورت تمکین  او ندهد یا از تأدیه نفقه  سایر اشخاص واجب النفقه  امتناع کند به حبس تعزیری درجه شش محکوم می‌شود. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و در صورت گذشت وی از شکایت در هر زمان تعقیب جزائی یا اجرای مجازات موقوف می‌شود.

تبصره : امتناع از پرداخت نفقه زوجه ای که به موجب قانون مجاز به عدم تمکین است و نیز نفقه فرزندان ناشی از تلقیح مصنوعی یا کودکان  تحت سرپرستی  مشمول مقررات این ماده است.

✅عناصر جرم ترک انفاق

1. وجود رابطه زوجیت یا قرابت: وجود رابطه قانونی بین منفق و منفق‌علیه.
2. تمکین زوجه: در صورت عدم تمکین، زوج ملزم به پرداخت نفقه نیست.
3. استطاعت مالی منفق: توانایی مالی برای پرداخت نفقه.
4. امتناع از پرداخت نفقه: خودداری عمدی از پرداخت نفقه.

✅ ازدواج با زن شوهردار یا زنی در عده

مادهع643 قانون تعزیرات : جزای نقدی اصلاحی 1403/3/30)- کسانی که عالما مرتکب یکی از اعمال زیر شوند به حبس از شش ماه تا دو سال و یا از 82,500,000 تا 330,000,000 ریال جزای نقدی محکوم می‌شوند:
1 – هر زنی که در قید زوجیت یا عده دیگری است خود را به عقد دیگری درآورد در صورتی که منجر به مواقعه نگردد.
2 – هر کسی که زن شوهردار یا زنی را که در عده دیگری است برای خود تزویج نماید در صورتی که منتهی به مواقعه نگردد.

✅ عناصر جرم

1. علم به وضعیت زن: آگاهی از شوهردار بودن یا در عده بودن زن.
2. انجام عقد نکاح: انعقاد عقد نکاح با وجود موانع قانونی.

✅ فریب در ازدواج (تدلیس)

تدلیس در نکاح به معنای فریب دادن طرف مقابل با ارائه اطلاعات نادرست یا کتمان حقایق مهم است. این عمل می‌تواند موجب فسخ نکاح شود و مرتکب به مجازات‌های مقرر در قانون محکوم می‌گردد.

✅ مصادیق تدلیس

• کتمان بیماری‌های مهم: پنهان کردن بیماری‌های مؤثر در زندگی مشترک.
• ادعای نادرست درباره وضعیت اجتماعی یا مالی: ارائه اطلاعات نادرست درباره شغل، درآمد یا موقعیت اجتماعی.

✅ماده 647 قانون تعزیرات :

(اصلاحی 1399/2/23)- چنانچه هر یک از زوجین قبل از عقد ازدواج طرف خود را به امور واهی از قبیل داشتن تحصیلات عالی، تمکن مالی، موقعیت اجتماعی، شغل و سمت خاص، تجرد و امثال آن فریب دهد و عقد بر مبنای هر یک از آن‌ها واقع شود مرتکب به حبس تعزیری از سه ماه تا یک سال محکوم می‌گرد

✅ ازدواج قبل از بلوغ

ازدواج با افراد نابالغ، بدون رعایت شرایط قانونی، جرم محسوب می‌شود. مطابق ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی، عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی، منوط به اذن ولی به شرط رعایت مصلحت با تشخیص دادگاه صالح است.

✅ عناصر جرم

1. عدم رعایت سن قانونی: ازدواج قبل از سنین مذکور.
2. نبود اذن ولی و حکم دادگاه: عدم اخذ مجوزهای قانونی لازم.

✅ عدم ثبت نکاح و طلاق

عدم ثبت نکاح، طلاق و رجوع، برخلاف مقررات قانونی، جرم تلقی می‌شود. بر اساس ماده ۴۹ قانون حمایت خانواده،چنانچه مردی بدون ثبت در دفاتر رسمی به ازدواج دائم، طلاق یا فسخ نکاح اقدام یا پس از رجوع تا یک ماه از ثبت آن خودداری یا در مواردی که ثبت نکاح موقت الزامی است از ثبت آن امتناع کند، ضمن الزام به ثبت واقعه به پرداخت جزای نقدی درجه پنج و یا حبس تعزیری درجه هفت محکوم می‌شود. این مجازات در مورد مردی که از ثبت انفساخ نکاح و اعلام بطلان نکاح یا طلاق استنکاف کند نیز مقرر است.

✅ عناصر جرم

1. انجام عقد یا طلاق: وقوع نکاح، طلاق یا رجوع.
2. عدم ثبت در دفاتر رسمی: خودداری از ثبت واقعه در مراجع قانونی.

✅ نتیجه‌گیری

جرایم بر ضد حقوق و تکالیف خانوادگی با تهدید بنیان‌های خانواده، نظم و سلامت جامعه را به خطر می‌اندازند. قوانین جمهوری اسلامی ایران با تعیین مجازات‌های مشخص برای این جرایم، درصدد حمایت از نهاد خانواده و تضمین حقوق اعضای آن هستند. آگاهی از این مقررات و رعایت آن‌ها، نقش بسزایی در تحکیم بنیان خانواده و پیشگیری از وقوع جرایم مرتبط دارد.